منابع مطالعاتی پیش نیاز مداحان جوان

 لیست کتب مورد نیاز ستایشگران جوان به عنوان منبع مطالعاتی ، جهت ارتقای سطح معلومات دینی خود توسط پایگاه اینترنتی استجاب (آموزشگاه ستایشجویان اهل البیت علیهم السلام) به شرح ذیل معرفی گردید. قابل ذکر است این آموزشگاه مبادرت به آموزش و تربیت مداحان و ذاکران نسل جوان می نماید که این مهم توسط اساتید مادحان و با مدیریت جناب آقای حاج منصور ارضی انجام می گردد.

در این راستا تا کنون چند دوره آموزشی برگزار گردیده است. علاقه مندان جهت ثبت نام و شرکت در دوره های آموزشی مذکور می توانند برای مشاهده شرایط مورد نیاز به نشانی اینترنتی estejab.com مراجعه نمایند.

 

نام کتاب	موضوع
سقای معرفت	سیمای حضرت ابالفضل در حدیث و تاریخ
حدیقه الشیعه تألیف مقدس اردبیلی	دلایل امامت و مطاعن غاصبین
در کربلا چه گذشت	مقتل امام حسین و یارانش
البکاء للحسین علیه السلام	ثواب گریستن و عزاداری بر امام حسین
قیام مختار	شرح واقعه کربلا و وقایع انتقام مختار
اولین مقتل سالار شهیدان	مقتل امام حسین و یارانش
نفس المهموم ترجمه میرزا ابوالحسن شعرانی	مقتل مشروح امام حسین و یارانش
سلحشوران طف	شرح زندگی امام حسین
روایت کربلا	گوشه هایی از وقایع کربلا به انضمام اشعار
ویژگی های حضرت زینب	فضائل و مناقب حضرت زینب
فرهنگ جامع سخنان امام حسین	سخنان گردآوری شده از امام حسین
سحاب رحمت	تاریخ و سوگنامه امام حسین و یارانش
مصباح الشریعه و مفتاح الحقیقه از امام صادق (ع)ه	-
قطره ای از دریای فضایل اهل بیت ترجه کتاب القطره	-
مقتل مفید تألیف شیخ مفید	-
فوائد المشاهد	مجموعه ای از مجالس وعظ شیخ جعفر شوشتری
الارشاد	مقتل امام حسین و یارانش
در سوگ امیر آزادی ترجمه مثیر الاحزان	-
رنجهای حضرت زهرا تألیف علامه فضل الله	پاسخ به شبهات فاطمی
در سوگ عدالت ترجمه کتاب بیت الاحزان	رنجنامه حضرت زهرا
فاطمه الزهرا سرور دل پیامبر	فضایل و مناقب حضرت زهرا
حق الیقین تألیف علامه مجلسی	اصول و عقاید
کبریت احمر تألیف آیةالله بیرجندی	مقتل امام حسین و یارانش
مدینه المعاجز	فضایل و کرامات امام حسن و امام حسین
گوهر هدایت	پیرامون زندگانی امام رضا
انوار المجالس	شامل موعظه و حکم و حکایت و شعر و مصائب امام
وقایع الایام تألیف شیخ عباس قمی	وقایع تاریخی و اشاراتی به فضیلت برخی ایام و لیالی
فضایل و کرامات امیرالمومنین تألیف صادق حسینی	شرح کرامات و فضایل امام علی
پیشوایان بعد از رسول	دلایل امامت با توجه به قرآن و منابع شیعه و سنی
تحف الحقول	منخبی از سخنان چهارده معصوم
منتهی الامال تألیف شیخ عباس قمی	شرح زندگی چهارده معصوم
جلاء العیون	زندگینامه و مصائیب چهارده معصوم
عین الحیاة	وصایای رسولخدا به اباذر غفاری
مهدی موعود تألیف محمدباقر مجلسی	-
سیمای آفتاب	زندگینامه امام زمان
نجم الثاقب	در احوالات امام زمان
مکیال المکارم	فوائد دعا برای امام زمان
المراقبات فی اعمال السنه	فضایل ایام و لیالی در طول سال و اعمال آن
دار السلام	اثبات وجود امام زمان
نهج الفصاحه	کلمات قصار رسولخدا
اسرار الصلواة تألیف امام خمینی	-
معراج السعادة	شرح رذایل و فضایل اخلاقی
کلیات حدیث قدسی	-
تحلیلی از زندگانی امام صادق تألیف عبدالحلیم جندی	-
زندگانی حضرت زینب تألیف آیةالله قزوینی	-
مدرسه عشق حسینی	مقتل امام حسین و یارانش
گنجینه اخلاق	مجموعه ای از احادیث قدسی
الخصال تألیف شیخ صدوق	شرح و تبین حدیث
تاریخ خلفاء تألیف محمدتقی لسان الملک	-
ریاحین الشریعه	سرگذشت زنان مقدس اسلام
بشارتها ترجمه کتاب بشارة المصطفی	-
نخل میثم تألیف غلامرضا سازگار	مجموعه اشعار مذهبی
دیوان ذیر	گزارشی شاعرانه از وقایع کربلا
منظومه عشق تألیف سیدرضا موید	مجموعه اشعار
این حسین کیست تألیف محمدجواد غفورزاده - شفق	مجموعه اشعار
بهشت آل یاسین تألیف غلامرضا خورشیدی	مجموعه دو بیتی
نغمه های ولایت تألیف سیدرضا موید	مجموعه اشعار
جلوه های رسالت تألیف سیدرضا موید	مجموعه اشعار
ودیعة الرسول	مدح و منقبت حضرت زهرا
حسین خدای حماسه تألیف سعید شمس انصاری	مجموعه اشعار
گلبانگ عشق تألیف ژولیده نیشابوری	مجموعه اشعار
صد آسمان ستاره تألیف عباس حداد کاشانی	مجموعه اشعار
دریای بی کرانه	مجموعه بحر طویل های مذهبی
دیوان خادم تآلیف محمود عرفانی	مجموعه اشعار

 

توصیه های مهم رهبر معظم انقلاب اسلامی به مادحان و ذاکران

 

رهبر معظم انقلاب اسلامی در سالروز ولادت حضرت زهرا سلام الله علیها

در جمع مادحان و ذاکران اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام

در مورخ ۱۴ تیرماه ۱۳۸۶مطالب راهبردی مهم و اساسی پیرامون

مداحی ائمه اطهار علیهم السلام بیان فرمودند

که در ادامه مطالب جهت استفاده مشتاقان تقدیم می گردد

***

برای دریافت فایل صوتی گزیده بیانات مقام معظم رهبری دام عزه اینجا را انتخاب کنید

***

مطالب مرتبط

ــــــــــــــــــــ

توصیه های رهبر معظم انقلاب به شاعران مذهبی در مورخ 25 خرداد 1390

توصیه های رهبر معظم انقلاب به ذاکران و مادحان در مورخ 3 خرداد 1390

توصیه های رهبر معظم انقلاب به ذاکران و مادحان در مورخ 13 خرداد 1389

توصیه های رهبر معظم انقلاب به ذاکران و مادحان در مورخ 4 تیر 1387

 

توصیه های مهم رهبر معظم انقلاب اسلامی به مادحان و ذاکران

 

رهبر معظم انقلاب اسلامی در سالروز ولادت حضرت زهرا سلام الله علیها

در جمع مادحان و ذاکران اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام

در مورخ ۴ تیرماه ۱۳۸۷مطالب راهبردی مهم و اساسی پیرامون

مداحی ائمه اطهار علیهم السلام بیان فرمودند

که در ادامه مطالب جهت استفاده مشتاقان تقدیم می گردد

***

برای دریافت فایل صوتی گزیده بیانات مقام معظم رهبری دام عزه اینجا را انتخاب کنید

***

مطالب مرتبط

ــــــــــــــــــــ

توصیه های رهبر معظم انقلاب به شاعران مذهبی در مورخ 25 خرداد 1390

توصیه های رهبر معظم انقلاب به ذاکران و مادحان در مورخ 3 خرداد 1390

توصیه های رهبر معظم انقلاب به ذاکران و مادحان در مورخ 13 خرداد 1389

توصیه های رهبر معظم انقلاب به ذاکران و مادحان در مورخ 14 تیر 1386

 

توصیه های مهم رهبر معظم انقلاب اسلامی به مادحان و ذاکران

 

رهبر معظم انقلاب اسلامی در سالروز ولادت حضرت زهرا سلام الله علیها

در جمع مادحان و ذاکران اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام

در مورخ ۱۳ خردادماه ۱۳۸۹مطالب راهبردی مهم و اساسی پیرامون

مداحی ائمه اطهار علیهم السلام بیان فرمودند

که در ادامه مطالب جهت استفاده مشتاقان تقدیم می گردد

***

برای دریافت فایل صوتی گزیده بیانات مقام معظم رهبری دام عزه اینجا را انتخاب کنید

***

مطالب مرتبط

ــــــــــــــــــــ

توصیه های رهبر معظم انقلاب به شاعران مذهبی در مورخ 25 خرداد 1390

توصیه های رهبر معظم انقلاب به ذاکران و مادحان در مورخ 3 خرداد 1390

توصیه های رهبر معظم انقلاب به ذاکران و مادحان در مورخ 4 تیر 1387

توصیه های رهبر معظم انقلاب به ذاکران و مادحان در مورخ 14 تیر 1386

 

توصیه های مهم رهبر معظم انقلاب اسلامی به مادحان و ذاکران

 

رهبر معظم انقلاب اسلامی در سالروز ولادت حضرت زهرا سلام الله علیها

در جمع مادحان و ذاکران اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام

در مورخ ۳ خردادماه ۱۳۹۰مطالب راهبردی مهم و اساسی پیرامون

مداحی ائمه اطهار علیهم السلام بیان فرمودند

که در ادامه مطالب جهت استفاده مشتاقان تقدیم می گردد

***

برای دریافت فایل صوتی گزیده بیانات مقام معظم رهبری دام عزه اینجا را انتخاب کنید

***

مطالب مرتبط

ــــــــــــــــــــ

توصیه های رهبر معظم انقلاب به شاعران مذهبی در مورخ 25 خرداد 1390

توصیه های رهبر معظم انقلاب به ذاکران و مادحان در مورخ 13 خرداد 1389

توصیه های رهبر معظم انقلاب به ذاکران و مادحان در مورخ 4 تیر 1387

توصیه های رهبر معظم انقلاب به ذاکران و مادحان در مورخ 14 تیر 1386

 

توصیه های مهم رهبر معظم انقلاب اسلامی به شاعران مذهبی

 

رهبر معظم انقلاب اسلامی در سالروز ولادت حضرت امیرالمومنین علی علیه السلام

در جمع شاعران آستان اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام

در مورخ ۲۵ خردادماه ۱۳۹۰مطالب راهبردی مهم و اساسی پیرامون

مداحی ائمه اطهار علیهم السلام بیان فرمودند

که در ادامه مطالب جهت استفاده مشتاقان تقدیم می گردد

***

برای دریافت فایل صوتی گزیده بیانات مقام معظم رهبری دام عزه اینجا را انتخاب کنید

***

مطالب مرتبط

ــــــــــــــــــــ

توصیه های رهبر معظم انقلاب به ذاکران و مادحان در مورخ 3 خرداد 1390

توصیه های رهبر معظم انقلاب به ذاکران و مادحان در مورخ 13 خرداد  1389

توصیه های رهبر معظم انقلاب به ذاکران و مادحان در مورخ 4 تیر  1387

توصیه های رهبر معظم انقلاب به ذاکران و مادحان در مورخ 14 تیر  1386

 

آموزش مداحی (قسمت اول)

اهمیت و لزوم یادگیری

معرفت پذیری و علم آموزی بسان نیاز نهفته بشر از آغازین روزهای پیدایش خلقت به عنوان اصل حیاتی و مترقی مطرح، و مورد تأیید اندیشمندان علوم مختلف بوده است. با نگاهی گذرا به قرآن ، روایات و احادیث نبوی و علوی نمونه‌های بسیاری از فرمایشات و تأکیدات پیشوایان دین را درباره اهمیت علم و یادگیری علوم مشاهده خواهیم کرد به عنوان نمونه امیر المومنین علی (ع) در حکمت شماره 147 نهج البلاغه خطاب به کمیل بن زیاد می‌فرمایند: قلب‌ها بسان ظرف‌هایی هستنتد که بهترین آن‌ها، فراگیرترین آن‌هاست. در فرازی دیگر چنین بیان می‌نماید که علم و دانش بهتر از مال است زیرا علم و دانش نگهبان توست و مال را تو باید نگهبان باشی.امیر المومنین (ع)همچنین در حکمت شماره 80 نهج البلاغه چنین می‌فرمایند: حکمت گمشده مؤمن است. حکمت را فراگیر هر چند از منافقان باشد.

بادقت وتاملی ژرف درکلام گهربارعلی بن ابیطالب(ع) به وضوح ارزش علم و یادگیری در شرایط مختلف به نمایش در می آید.

 یادگیری چیست؟

در این مجال به ارائه دو تعریف از یادگیری که توسط اندیشمندان مدیریت رفتارسازمانی بیان شده می‌پردازیم علمای مدیریت رفتار، یادگیری یا معرفت پذیری  را تغییر نسبتا پایدار در رفتار یا رفتار بالقوه که از تجربه مستقیم یا غیر مستقیم ناشی می‌شود، تعریف کرده‌اند که این تغییر، ماهیتی مستمر و پایدار دارد . در تعریف دیگری یادگیری به صورت فرایند تغییر منطقی در ساختار مغز است که از تجربه ناشی می‌شود و به طور دائمی موجب تغییر در سایر اندام‌ها برای تطبیق رفتارهای بعدی با تغییر ایجاد شده در مغزمی ‌شود. از تعریف فوق چنین نتیجه‌گیری می‌شود که عمل یادگیری ورزش مغز است و بدون یادگیری ،مغز پرورش نمی‌یابد و نتیجه بعدی این که یادگیری از طریق تجربه حاصل می‌شود که بدون بکارگیری عملی دانش ِ آموخته شده در حالات مختلف امکان پذیر نمی‌باشد.

برآیند تعاریف فوق لزوم تغییر مستمر و دایمی در فرآیند یادگیری را نشان می‌دهد. دانشمندان علوم رفتاری چنین بیان می کنند که که فراگرد تغییر ،دارای سه مرحله 1ـ خروج از انجماد  2ـ تغییر رفتار 3ـ تثبیت رفتار جدید است.در واقع هرکس که می خواهد چیزی یاد بگیرد در اولین مرحله باید از مرحله انجماد عبور کند. یعنی اندوخته های دانشی وتجربی قبلی  خودرا کنار بگذاردوبدون اصرار بر شیوه ها ،رویه ها وآموخته های پیشین، ذهن خود را برای فراگیری دانش ،تجربه یا رفتار جدید آماده کند.به بیان دیگر پیش از آنکه عادتی تغییر یابد، نخست باید عوامل تثبیت کننده وتقویت کننده آن سست گردد.نکته قابل ذکر بعدی  این است که تغییر در رفتار انسان شامل 4مرحله می باشدکه عبارتنداز: 1ـ تغییر در دانش  2ـ تغییر در نگرش  3ـ تغییر در رفتار فردی  4ـ تغییر در رفتار گروهی که به حسب مورد  درمقالات بعدی مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

  

مداحی ؛ علم یا هنر؟

اما سؤالی که اینجا مطرح است این است که آیا فراگیری مداحی مستلزم تغییر در دانش فردی است که آغازین مرحله یادگیری است؟ یا شامل الهامات و اندوخته‌های ذهنی و تجربی می‌باشد؟ بهتر است سؤال را این‌طور مطرح نماییم که اصولا مداحی اهل بیت(ع) علم است یا هنر؟

آنچه واضح و مبرهن است این است که در جامعه کنونی،مداحی اهل بیت(ع) ، بدون پشتوانه قوی علم و دانش دوام و بقای چندانی نخواهد داشت و اگر مداح خود را به علوم مختلف و مرتبط مجهز ننماید از درک نیاز مخاطب امروزی عاجز خواهد ماند. در آن سوی قضیه اگر مداح هنر عرضه مطلوب مطالب مورد نظر، هنر درک حالات روانی مخاطب، هنر تحریک عواطف و احساسات مستمع و... را نداشته باشد نیز از ارائه جامع اندوخته‌هایش اعم از علمی و هنری بازخواهد ماند.

نتیجه‌گیری:

با تفاسیر فوق، ضروریست مداحی اهل بیت(ع) را با نگاهی دو سویه، ترکیبی از علم و هنر بدانیم. یقیناً نگاه یک جانبه صرفا علمی و صرفا هنری به این مقوله، ما را به بیراهه خواهد کشاند.

 

روشهای یادگیری :

1-مشاهده :که گام نخست برای تجزیه وتحلیل داده های پردازش شده می باشد.

2-بینش:دید،نگرش یا قضاوتی است که پس از تحلیل  در ذهن خودآگاه مشاهده گر به وجود می آید.

3-دانش:عبارت از معانی ،اطلاعات و واقعیتهایی است که برای نتیجه گیری در دسترس است .

4-استقرا:فرآیندی است که ذهن از یک سری مفاهیم جزیی به یک مفهوم کلی دست می یابد.

5-قیاس:فرآیندی است که ذهن از یک مفهوم کلی به چند مفهوم جزیی می رسد.

 

روشهای یاد گیری  مداحی:

راه‌ها و شیوه‌های فراگیری مداحی را می‌توان در دو بخش حضوری یا مستقیم و غیرحضوری ویا غیر مستقیم بررسی کرد.

از شیوه‌های یادگیری حضوری می‌توان به:1ـ استفاده از محضر اساتید فن  2ـ بهره گیری از کلاس‌های تخصصی   ( ادبیات،مقتل،شعر و آهنگ) 3ـ حضور در محافل اهل بیت و تجربه اندوزی اشاره کرد. و از شیوه‌های یادگیری غیر حضوری می‌توان به یادگیری از طریق رسانه های دیداری و شنیداری و استفاده از سی‌دی‌ها و نرم افزارهای آموزشی نام برد.

در ادامه با استمداد از الطاف الهی، ضمن تبیین شیوه‌های فوق ،در سلسله نوشتارهایی به آ‌موزش برخی از اصول مداحی خواهیم پرداخت. انشاءا...

 

 منابع ومآخذ:

1-نهج البلاغه/امام علی (ع)؛ترجمه محمد دشتی –قم انتشارات الهادی ،1386

2-مبانی سازمان ومدیریت/ رضاییان ،علی –تهران:انتشارات سمت ،1380

3-مدیریت رفتار سازمانی/ رضاییان ،علی –تهران:انتشارات سمت ،1379

4-مبانی فلسفی وتئوریهای رهبری ورفتار سازمانی /افجهء،سید علی اکبر- تهران:انتشارات سمت ،1380

 

 

نویسنده مقاله: حسین رسولی

کارشناس امور اداری اداره کل تبلیغات اسلامی استان زنجان

آموزش مداحی (قسمت دوم)

شعر واصول انتخاب اشعار

شعر و انتخاب صحیح آن در کنار موسیقی و آهنگ یکی از عواملی است که مداح را در راه پر فراز و نشیب ستایشگری اهلبیت (ع) یاری می رساند. اگر شخصی هر قدر هم به آهنگها و الحان مختلف تسلط داشته باشد و بتواند در زمینه های مختلف به اجرای آموخته های موسیقی خود بپردازد،اما این الحان دلنشین همراه با شعر مناسبی نباشد نمی تواند اثرگذاری آنچنانی داشته باشد. هر چند بحث تلفیق شعر و موسیقی از مراحل پیچیده ای است که در دوره های عالی موسیقی توسط اساتید بنام تدریس می شود و در مبحث جداگانه ای به شرح و تفضیل به آن پرداخته خواهد شد، اما هدف ارائه  موضوع در این مقال، ارائه اصول ابتدایی شعر و راههای انتخاب آن براساس موازین و معیارهای ادبی می باشد تا بتواند حرکت مادحین در مسیر ستایشگری اهلبیت را شتاب بیشتری بخشد. شعر و ادبیات که یکی از هنرهای هفتگانه است که  دارای زوایا، ابعاد و جنبه های مختلف و متنوعی می باشد و پرداختن به همه آنها از حوصله مستمعین خارج است، اما انگیزه نگارش این مقاله ، آشنایی ابتدایی با تعاریف و اصطلاحات و تسهیل فرایند انتخاب شعر برای مادحین می باشد.

نظم و شعر:

اگر هجاهای جملات به صورت منظم در ساختار کلام چیده شده باشند و بتوان نظمی را در تعداد و جایگاه هجاهای کلام القا کنند در آن صورت کلام ما منظوم خواهد بود. هر کلام آهنگین می تواند نظم باشد اما هر نظمی شعر نیست که با مشاهده و تامل در برخی اشعار می توان چنین نتیجه گیری نمود که بیشترین تعداد اشعار، در ابیات فارسی به صورت منظوم ارائه شده است.

نظم: هنگامی که برخی از کلمات به صورت منظم و با قاعده ای خاص به طور موزون کنار هم قرار گیرند تشکیل نظم را می دهند.

مثال:

ای نام تو بهترین سرآغاز                     بی نام تو نامه کی کنم باز

شعر: شعر کلامی است که احساس آدمی را همراه با تخیل و حسامیزی بیان می کند و نمود تجربه عاطفی و علائق درونی شاعر است که دیگران را به همراهی وا می دارد.

شعر فارسی عرصه عالی ترین تبلور ذوق و احساس و توانایی آدمی در آزادی از محدودیت ها و نشان دهنده قدرت بیان و یادآوری نغمه ها و زیبایی های ازلی است.

شعر می بایست تخیل و احساس شنونده را تحریک نموده و افکار او را به جهت های خاصی هدایت نماید. شعر با خصوصیاتی که گفته خواهد شد می تواند اثرگذاری فراوانی بر مخاطب داشته باشد. چنانکه مقام معظم رهبری می فرمایند زبان شعر رساترین زبانهاست. حال در این مقال به ادامه اصول ابتدایی انتخاب یک شعر مناسب برای استفاده در زمینه های کلی، بخصوص در مداحی می پردازیم.

اصول انتخاب شعر

اصول مقدماتی:

1- قافیه: به اعتقاد نیما، قافیه زنگ کلام است . آن قدر قافیه در ساختار شعر و سخن ادبی منظوم مهم است که تصور شعر بی قافیه دشوار به نظر می آید. قافیه کلمه ای است که در آخر 2 مصرع بیت اول و مصرعهای دوم بیتهای بعدی در شعر می آید که این کلمات دارای حرف های مشترک می باشد. مانند پنهان- احسان- سلطان که آن حرف روی مشترک در این کلمات است.

مثال:

مژده وصل تو کو کز سرجان برخیزم                          طایر قدسم و از دام جهان برخیزم

که در بیت بالا جان و جهان بعنوان قافیه آمده اند.

2- ردیف : کلمه یا کلماتی که در شعر بعد از قافیه می آید و هر 2 مصرع در بیت اول و در مصرعهای دوم بیتهای بعدی عیناً تکرار می شود(باتوجه به قالب شعر)

مثال:

خوشا دلی که مدام از پی نظر نرود         به هر درش که بخوانند بی خبر نرود

که  در بیت فوق نرود به عنوان ردیف و نظر و بی خبر بعنوان قافیه می باشند. شعری می تواند بدون ردیف باشد.مانند:

گر به تو افتدم نظر چهره به چهره رو به رو          شرح د هم غم تو را نکته به نکته مو به مو

اما شعری را نمی توان بدون قافیه متصور شد.

3- وزن: وزن نظم و تناسب خاصی است در اصوات شعر. علم عروض یکی از اقسام علوم ادبی است که موضوع آن بحث در وزن= (آهنگ) شعر است و در مورد چگونگی ایجاد و انواع وزن، صحت و سقم آن و برخی شگردهای مخصوص کلام منظوم است. انواع وزن شامل عددی، تکیه ای،کمی و نواختی می باشد که شرح این اوزان در این مجال نمی گنجد. بحث عروض پیچیدگی خاصی دارد که نیازی به شرح و تفسیر آن نیست اما شعر باید مطابق با یکی از اوزان شعر فارسی باشد اینک به ذکر نمونه هایی از اوزان شعر فارسی می پردازیم.

 

1-3 فعلاتُن فعلاتُن فعلاتُن فعلن

ای که مهجوری عشاق روا می داری             عاشقان راز بر خویش جدا می داری

2-3 مفاعلین مفاعلین فعولن

به صحرا بنگرم صحراتوبینم                         به دریا بنگرم دریاتوبینم

3-3 فاعلاتن فاعلاتن فاعلن

دل به یار بی وفای خویشتن                        دادم و دیدم سزای خویشتن

4- قالب اشعار

قالب شعر را می توان چهارچوب بیان شاعر دانست که به فراخور موضوع، مخاطب،درون مایه ،محتوا ،روایت، زمان و کاربرد ،از همدیگر قابل تمایز می باشد.. پس عوامل موضوع، مخاطب، زمان و مجال کاربرد و تناسب در ایجاد نوع و قالب اشعار نقشی اساسی دارد.

از قالبهای مشهور و متداول در اشعار فارسی می توان به مثنوی- قصیده- غزل- رباعی- دوبیتی- ترکیب بند- ترجیع بند و غیره اشاره کرد که هنرجویان عزیز می توانند جهت مطالعه بیشتر به کتابهای ادبی مرتبط با موضوع مراجعه نمایند.

اصول محتوایی

پس از انتخاب و تایید شعر از طریق اصول مقدماتی که شامل شکل و ظاهر اشعار می شود به بیان برخی معیارهای محتوایی انتخاب اشعار در مداحی می پردازیم.

1- برخورداری از آرایه های ادبی و صنایع بدیع

منظور از آرایه های ادبی، هنرها و تکنیکهایی است که با عث تبدیل سخن یا شعر به سخن ادبی و هنری می گردند. همانطور که بیان شد فرق اساسی نظم و شعر در ایجاد تخیل و حسامیزی است که ذهن مخاطب را درگیر مطالب مفهومی و معنایی نماید که آرایه های ادبی و صناعات شعری شاعر را در این مسیر یاری می نماید.

آرایه های ادبی شامل تشبیه- جناس- تشخیص- مجاز- تلمیح- ایهام- مراعات نظیر و غیره می باشد که برخورداری اشعار از این صنایع و لطایف احساس و تخیل شنونده را بر می انگیزاند و موجب اثرگذاری فراوان اشعار خواهد شد. استفاده مناسب و بجای این آرایه ها علاوه بر نزدیکی به مرز تخیل موجب غنای محتوایی اشعار نیز خواهد شد.

2-انتقال پیام و مفهوم سازی

این معیار به خصوص در انتخاب اشعار مداحی جایگاه ویژه ای دارد . مداح اهلبیت (ع) با توجه به رسالت سنگین خود و نقشی که در آشنایی مخاطب با معارف اهلبیت (ع) و آگاه سازی جامعه با جنبه های زندگی ائمه اطهار دارد باید این معیار را به طور جدی در انتخاب اشعار لحاظ نماید . صرف داشتن اصول ابتدایی و مقدماتی و برخورداری از آرایه های بدیع نمیتواند معیار مناسبی برای انتخاب اشعار مورد استفاده در مداحی باشد . اشعار کاربردی در مداحی باید مفاهیم و پیام هایی را در مورد زوایای پنهان و پیدای شخصیت ائمه معصومین و بزرگان دین به مخاطب خویش انتقال دهد . از جمله پیامهایی که مداحان در انتخاب و شاعران در نوشتن اشعار می توانند به جامعه منعکس نمایند عبارتند از حفظ حجاب- ظلم ستیزی- امر به معروف و نهی از منکر- جهاد در راه خدا- برپایی نماز- انجام واجبات و ترک محرمات اخلاق اسلامی و ... بدیهیست انتخاب اشعار داستانی با پایه محتوایی و مبنایی ضعیف با هدف برانگیزی احساسات و هیجانهای آنی و ذکر مطالب غیر ضرور، ستایشگر اهلبیت را در انتقال پیام و مفهوم سازی کمک شایانی نخواهد کرد.

3- مطابقت با احادیث ،روایات و مقاتل معتبر: مسلماً شعری که از معیارهای پیش گفته برخوردار باشد و در اوج زیبایی و در عین سلاست و بلاغت، با احادیث و روایات متداول اسلامی به نقل از چهارده معصوم(ع) و مقاتل معتبر شیعه مطابقت نداشته باشد شایستگی ارائه به مخاطب را نخواهد داشت. در این خصوص به مادحین عزیز توصیه می گردد کتابهایی که حاوی احادیث ائمه می باشند و مقاتل معتبر شیعه من جمله لهوف، مقتل مقرم- نفس المهموم- منتهی الامال و ... را مطالعه نموده و با شناخت بیشتری پای به عرصه انتخاب شعر بگذارند.

 در پایان به استحضار خوانندگان گرامی می رساند که اصول فوق به صورت مختصر و مجمل در حالت کلی با هدف ترسیم چهارچوبی برای شناخت  ارائه شد و در مقاله های بعدی به طور جداگانه مورد بحث و شرح وبسط ... قرار خواهند گرفت.

منابع وماخذ:

زینلی، محمدجواد .زبان و ادبیات فارسی. تهران: نشر نگاه دانش، 1388.

شمسیا، سیروس. آشنایی با عروض و قافیه . تهران: انتشارات بدیهه، 1374.

مرادی، عالیه .متون ادب فارسی و آئین نگارش .زنجان :انتشارات نارمک 1382.

 

نویسنده مقاله: حسین رسولی

کارشناس امور اداری اداره کل تبلیغات اسلامی استان زنجان

آموزش مداحی (قسمت سوم)

آهنگ موسیقی

( معرفی دستگاه های ایرانی)(1)

1- سه گاه: دستگاه سه گاه از دستگاه های قدیمی  ایران بوده و به دلیل مهارتی که آذری ها در اجرای این دستگاه دارند بعضی تصور می کنند که این دستگاه مخصوص ترک هاست هر چند این دستگاه در میان اها لی آذربایجان و قفقاز متداول است .

سه گاه آوازی است بی نهایت غم انگیز و حزن آور، و مجموعه ای است از آه های ممتد وسوزان و ناله های غم انگیز وحزین. گوشه های دستگاه سه گاه حاکی از ناله های فراق و شکایت از جور معشوق است که برای بیان احساس غم و اندوه مناسب است ولی به امیدواری  می گراید . سه گاه یکی از دستگاه های پرکاربرد در مداحی نیز هست به طوری که مادحین خواه ناخواه در اکثر مجالس از این دستگاه استفاده می کنند . میدان عمل و ابتکار مداح در دستگاه سه گاه بسیار گسترده و وسیع می باشد و کاربردهای مختلفی از آن مستفاد  می گردد. . از این دستگاه بیشتر در خواندن اشعار حماسی که غم نهفته ای در ذات خود مکنون دارد استفاده می شود .گوشه مخالف که اوج بیان احساس عاشقانه و حزن آور است، در مداحی بسیار کاربرد دارد .من حیث المجموع  دستگاه جامع و مانعی است که برای یک مداح دانستن و اجرای آن از ضروریات است و به مادحین و هنر جویان عزیز توصیه می شود حتما در فراگیری آن نهایت سعی و تلاش را مصروف دارند.

از گوشه های این دستگاه می توان :به 1- درآمد 2- در آمد دوم و نوع دیگر 3- زابل  4- مویه 5- شکسته مویه 6- حصار 7- مخالف 8- مغلوب 9- مثنوی مخالف 10 حدی و پهلوی اشاره کرد .البته برخی به گوشه های دیگری نیز اشاره نموده اند که می توان  از زنگ شتر ، بسته نگار، حزین و ... نام برد . گوشه هایی که بیشتر در مداحی کاربرد دارد عبارت اند از 1- در آمد 2- زابل 3- مویه 4- مخالف. هنر جویان و مادحین گرامی می توانندبا مراجعه به محضر اساتید فن از طریق آموزش سینه به سینه در فراگیری این دستگاه و گوشه هایش بکوشند.

2.دستگاه همایون: همایون دستگاهی است با شکوه و آرام و در عین حال موثر و جذاب و دلربا و زیبا و موقر. همایون مجموعه ای است از احساسات لطیف عالی و روحانی که گاه شخص را متنبه می کند و گاه از سر کبر و غرور سخن می داند و گاه فریادی سخت از دل داغدار سر می کشد و با هر ناله ای اشک از دیده می فشاند ولی به زودی طرز کلام را عوض می کند وپند صبوری می دهد و سرشک از رخ مستمعین خود می شوید همایون چون دشتی ناله ای نمی کند بلکه چون تجربه دیدگان و زحمت کشیدگان تاب تحمل و شکیبایی دارد. دستگاه همایون به نغمه های غم انگیز همراه با غرور و وقار می تواند کاربرد فراوانی در مداحی داشته باشد. این دستگاه بیشتر در مرثیه خوانی و ذکر مصائب اهل بیت بروز و ظهور پیدا می کند که اگر با نغمه ها و الحان سوزناک همراه شود تإثیر گذاری فراوانی بر مخاطب خواهد داشت. البته خواندن دستگاه همایون اگر با عدم تسلط به گوشه ها همراه باشد و پیرامون مراحل ابتدایی دستگاه مانور داده می شود با نوعی یکنواختی مواجه خواهد شد که لازمه  آن فراگیری گوشه ها و تنوع بخشی در اجرا می باشد. گوشه های دستگاه همایون عبارتند از : 1- در آمد 2- چکاوک 3- لیلی و مجنون 4-شوشتری 5- طرز 6- نی داود 7- بیداد 8- بیات راجع 9- راز و نیاز 10- بختیاری و موا لف .البته برخی گوشه های دیگری را نیز جزء همایون دانسته اند  که عبارتند از : 1- موالیان 2- ابوالچپ 3- راوندی 4- می گلی 5- دناسری و...... و اما گوشه هایی که در مداحی بیشتر کاربرد دارد عبارتند از1:- در آمد 2- چکاوک 3- بیداد 4- شوشتری 5- بیات راجع وفرود

3- آواز بیات اصفهان:برخی این آواز را از متعلقات دستگاه همایون می دانند اما برخی دیگر شخصیتی مستقل برای این آواز قائلند. اصفهان از آوازهای قدیمی موسیقی ایرانی به شمار می آید که گاه شوخ و خوشحال و گاه محزون و غمگین، ولی در کل جذاب و دلرباست. ازشنیدن اصفهان انسان زیاد محزون و متاثر نمی شود و در صورتی که شاد و خوشحال هم نمی گردد.پس حالت آواز اصفهان حالتی در بین غم و شادی است. این آواز همانطور که اشاره شد حالتی بین غم و شادی دارد و در مداحی کاربرد چندانی ندارد مگر برای اشعار پند و اندرز یا شروع برنامه که در ابتدا ابیاتی در این آواز به عنوان مقدمه  می توان اجرا نمود اما نمی توان کل یک برنامه  را با این آواز اداره کرد. گوشی های آواز اصفهان عبارتند از :1. درآمد2. جامه دران 3-.بیات راجع، 4. سوز و گداز5-اوج6-. نغمه،7. گوشه ای در اصفهان،8. بیات شیراز، 9. مثنوی، 10. ساقی نامه و صوفی نامه.  اما طبق روال گذشته گوشه های 1. درآمد، 2. جامه داران، 3.بیات راجع، 4. نغمه، 5.ساقی نامه و صوفی نامه می توانند در مداحی بیشتر به چشم آیند. گرچه گوشه بیات راجع گوشه مهمان از آواز دشتی است اما در این آواز باید فرد قدرت و تسلط فرود به درآمد بعد از گوشه بیات راجع را داشته باشد.    

4-دستگاه ماهور: دستگاه ماهور، دستگاهی با طمانینه و وقارکه خواننده در موقع سراییدن این نغمات در صورتی که شعر مناسبی بخواند،ابهت و شوکت مخصوصی به این آواز می دهد. در بین  دستگاهها ماهور کمتر مورد توجه است و دستگاه شور و سه گاه بیشتر متداول ومرسوم  است. زیرا علاقه مردم بیشتر به موسیقی غم انگیز و حزن آوراست. اما شدت علاقه مردم به موسیقی حزن آور آن را مورد پسند قرار نداده بود. به نظر قدمادردستگاه ماهور احساس شجاعت، شادی، امیدواری و پیشرفت در زندگی قابل بیان است. در مدا حی دستگاه ماهور جایگاه ویژه ای در محافل جشن و مولودی خوانی دارد. این دستگاه با توجه ذات بشاش و سرور آور خود مناسب برای مجالس ولادت ائمه می باشد. از گوشه های دستگاه ماهور می توان به 1. در آمد 2.گشایش 3. راد 4. حصار 5. فیلی 6. شکسته 7. دلکش 8. نیشابورک 9.نیریز 10.مرادخانی 11 طوسی 12. نصیر خانی 13 خاوران 14. نحیب عراق 15. راک هندی 16. صفیر راک 17. راک عبدالله 18. راک کشمیر 19. ساقی نامه و صوفی نامه 20. مثنوی و... برخی از قدما گوشه هایی مانند 1. خسروانی 2. کرشمه 3. اصفهانک 4. بسته نگار و... را نیز جز ء ماهور می دانند . این دستگاه به جزء چند گوشه که مخصوص خودش است ترکیبی از گوشه های سایر دستگاه ها و آوازها می باشد. اما از گوشه های کاربردی در مداحی می توان به 1. در آمد  2. داد 3. فیلی 4. شکسته 5. دلکش 6. عراق 7.راک اشاره کرد.

 

منابع و مآخذ:

1. نظری به موسیقی / خالقی، روح‌اله-تهران: انتشارات محور، 1378.

2-ردیف آوازهای ایرانی/لشکری ، منوچهر-تهران: انتشارات چنگ 1382

3-ردیف آوازی موسیقی سنتی ایران به روایت محمود کریمی/ مسعودیه ، محمدتقی- تهران:

موسسه فرهنگی –هنری ماهور1383

4. فصلنامه ماهور/ سال دوم، شماره 11، بهار 1380.

5. روزنامه جام جم/ ضمیمه 1981، شماره 138، اردیبهشت 1386.

6. سایت‌ها و منابع اینترنتی.

 

نویسنده مقاله: حسین رسولی

کارشناس امور اداری اداره کل تبلیغات اسلامی استان زنجان

آموزش مداحی (قسمت چهارم)

آهنگ موسیقی ( معرفی دستگاه های ایرانی2)

 

1. دستگاه شور:

دستگاه شور معمول‌ترین دستگاه موسیقی ایرانی است که با ریشه ای  بسیار قدیمی از مبنای موسیقی‌های محلی و نواحی ایران به شمار می آید .دستگاه شور جذبه و لطف خاصی دارد ، بسیار شاعرانه و دلفریب است و از ملال و حزن درونی حکایت می‌کند .این مایه برای ابراز احساسات درونی مانند عشق و محبت عاطفه و ترحم و امثالهم بسیار مناسب است. این دستگاه نمونه کامل از احساسات و اخلاق ملی ما است که جلوه‌ای از وارستگی روح ایرانی را در معرض نمایش قرار می‌دهد. این دستگاه کاربردهای فراوانی در مداحی نیز دارد و در کنار دستگاه سه گاه یکی از پر استفاده‌ترین دستگاه‌ها در مداحی به شمار می‌آید این دستگاه با گستردگی و تنوع قابل توجه و گوناگونی ریتم‌های مختلف ،میدان عمل خواننده را وسیع‌تر می‌کند. این دستگاه ،دستگاه کاملی برای اداره کامل یک مجلس است و اگر مداح یا هنر جو بتواند با تسلط گوشه‌های مختلف این دستگاه را به ترتیب و منظم به اجرا در آورد علاوه بر اجرا و ارائه مطلوب داشته‌ها و اشعارش ،می‌تواند مانع از کسالت و خمودگی مستمع شود و در همه‌ی مراحل یک مجلس، شنونده و بیننده را در حالت سرزندگی و اشتیاق تا پایان اجرای برنامه حفظ نماید. دستگاه شور بیشتر با توجه به ذات حزن‌آور و غمناک خویش ( البته نه به اندازه دشتی)مناسب مصائب و مرثیه اهل بیت می‌باشد. و در مجالس جشن و مولودی خوانی کاربرد آنچنانی ندارد از گوشه‌های دستگاه شور می‌توان به 1ـ درآمد 2ـ کرشمه 3ـ درآمد نوع دیگر 4ـ رهاوی 5ـ اوج و شهناز 6ـ قرچه 7ـ رضوی و تحریر جواد خانی 8ـ بزرگ 9ـ دوبیتی 10ـ حسینی 11 زیرکش سلمک و حزین 12ـ گرایلی و 13ـ مثنوی اشاره کرد. برخی گوشه‌های دیگری نظیر نغمه، ملانازی، قجر و عزال را نیز جزء دستگاه شور دانسته‌اند. اما از گوشه‌های پرکاربرد در مداحی می‌توان به 1ـ درآمد 2ـ شهناز3ـ قرچه 4ـ رضوی 5ـ حسینی  و 6ـ  مثنوی اشاره کرد. فراگیری این دستگاه مانند دستگاه سه‌گاه از ضروریات مداحی است و به فراگیران عزیز توصیه می‌شود تلاش ویژه‌ای را در راه آموزش دستگاه شور مصروف دارند.

2. آواز ابوعطا

آواز ابوعطا یکی از نزدیکترین متعلقات دستگاه شور است ابوعطا آوازی است که بین اقشار مختلف رواج و شیوع دارد این آواز دارای لطف و زیبایی خاصی است در عین حالی که حالتش با شور آن چنان متفاوت  نیست اما دارای استقلال و شخصیت مجزایی می‌باشد و خوشایندی فراوانی نزد اهل نظر دارد. این آواز در مداحی مانند شور کاربردگسترده ای  دارد .گوشه‌های سوزناک و حزن آور و غم انگیز ابوعطا مناسب اشعار مرثیه و مصائب دل سوز اهل بیت می‌باشد. در کل آوازی است بزمی و سرشار از احساس و ذوق عالی که در صورت اجرای مطلوب اثرگذاری فراوانی  در روح و جان مستمع خواهد گذاشت.

از گوشه‌های آواز ابوعطا می‌توان 1ـ درآمد 2ـ سیخی 3ـ رامکلی 4ـ خسروشیرین 5ـ گوری 6ـ حجاز و اوج آن 7ـ چهار پاره یا چهارباغ  8ـ یتیمک 9ـ لیلی و مجنون اشاره کرد. برخی ازقدما  گوشه‌هایی مانند حزین ، بسته نگار، و غیره را نیز جزء آواز ابوعطا دانسته‌اند. اما از گوشه‌های پرکاربرد در مداحی می‌توان به 1ـ درآمد 2ـ گوری 3ـ  حجاز و اوج آن 4ـ چهارپارده 5ـ یتیمک اشاره کرد.

3. آواز بیات ترک 

اواز بیات ترک یکی دیگر از متعلقات دستگاه شور، که آوازی است یکنواخت و عامه پسند به طوری که اگر خواننده نتواند تنوع لازم را دراجرای آن به نمایش بگذارد شنونده به زودی از شنیدن آن خسته می‌شود. با وجود این اگر تغییر لازم دراجرای آن داده شود آن چنان بی‌حالت هم نیست و لطف مخصوصی دارد .این آواز نمونه کامل موسیقی یکنوخت ایرانی است که از این حیث در میان سایر آوازها نظیر و نمونه‌ای ندارد. برخی خواسته‌اند با تغییر نام آن به بیات زند موجبات جدایی این آواز از آذری‌ها شوند در حالی که در چند ساله اخیر به جرأت می‌توان ادعا کرد آواز بیات ترک با اذان مرحوم مؤذن زاده اردبیلی شکوه و جلوه‌ی دیگری یافته است و نشان از عمق ارتباط این آواز با روحیات مردم ترک زبان دارد. این آواز همان‌طور که گفته شد حالتی یکنواخت و خسته کننده دارد و در اجرای برنامه جای مانور زیادی ندارد اما شنیدن آن برای مستمع خالی از لطف نیست. از گوشه‌های آواز بیات ترک می‌توان به 1ـ درآمد  2ـ دوگاه 3ـ روح الارواح 4ـ جامه‌دران 5ـ فیلی 6ـ شکسته 7ـ قطار 8ـ شهابی 9ـ مهربانی 10ـ  مثنوی اشاره کرد عده‌ای نیز گوشه‌هایی مانند گوشه دشتی، پرپرستو و... را به این آواز اضافه  کرده‌اند .اما از گوشه‌های پرکاربرد در مداحی می‌توان به 1ـ درآمد 2ـ  جامه‌دران 3ـ شکسته 4ـ سلمک و قرچه   ( از گوشه‌های شور) و فرود 5ـ مثنوی اشاره کرد.

4. آواز دشتی

دشتی یکی از زیباترین متعلقات شور و آوازی است غم انگیز حزین و دردناک ولی در عین حال لطیف و ظریف است این آواز در میان اهالی دشت‌های خرم و نقاط خوش آب و هوا از دشتستان فارس تا گیلکی گیلان و مازندران جایگاهی مخصوص دارد این آواز گرچه غم انگیز و محزون است ولی سادگی و بی آلایشی و عدم تکلف ، لطف و زیبایی و رعنایی خاصی  به آن داده است و ذات غم انگیز آن شنونده را در اشک حسرت و ندامت غرق می‌کند. این آواز در مداحی نیز جایگاه ویژه‌ای دارد و کاملا مناسب و شایسته مراثی اشعار زبان‌حال است که به خصوص در وقایع حادثه کربلا نمود بیشتری پیدا  می‌کند. از گوشه‌های آواز دشتی می‌توان به 1ـ درآمد، 2ـ اوج یا عشاق 3ـ گیلکی 4ـ بیدکانی 5ـ چوپانی 6ـ دشتستانی 7ـ غم انگیز 8ـ دیلمان 9ـ مثنوی اشاره نمود. البته برخی گوشه‌های به نام‌های کوچه‌باغی، سارنگ و بیات کرد را از متعلقات دشتی می‌دانند . در مداحی گوشه‌های 1ـ درآمد 2ـ عشاق 3ـ قرچه 4ـ دشتستانی  5 وـ غم انگیز بیشتر کاربرد دارد.

 

5. آواز افشاری:

افشاری آوازی است مغموم و دردناک که از داستان هجران و فراق سخن می‌راند این آواز در حالت کلی برای نشان دادن حالاتی مانند ناله‌های جان‌سوز هجران و شکایت از بی‌وفایی یاران و اظهار درد و اندوه درونی و ناامیدی‌ها و ناکامی‌ها و اظهار تأثر و تالم از رنج‌ها و آلام زندگی بسیار مناسب است این آواز در مداحی‌ها کاربردهای متفاوتی دارد به طوری که در قسمت‌های ابتدایی حکایت از غم و اندوه دارد و جهت اشعار مراثی و مصائب اهل بیت مناسب می‌باشد اما در اواسط دستگاه حالتی شورانگیز به خود می‌گیرد و مناسب اشعار حماسی و شجاعت در میدان  جنگ می‌باشد. در حالت کلی می‌توان این آواز را جهت بیان حماسه یاران سیدالشهدا و خود آن حضرت استفاده کرد و آن ظرفیت و وسعت عمل را دارد که بتواند در طول یک مجلس کاربرد مفید داشته باشد از گوشه‌های این آواز می‌توان به 1ـ درآمد 2ـ جامه دران 3ـ حصار 4ـ عراق 5ـ  قرایی 6ـ سپهر 7ـ نحیب  8ـ حزین 9ـ رهاب 10ـ یتیمک  11ـ صدری  و 12ـ مثنوی اشاره نمود. اما گوشه‌های مفید در مداحی عبارتند از 1ـ درآمد 2ـ جامه دران 3ـ عراق 4ـ سپهر 5ـ یتیمک 6ـ مثنوی.(که نمونه بارز آن اجرای استادمحمدرضا شجریان با شعراین دهان بستی دهانی باز شد می باشد.

دستگاه نوا:

نوا یکی از دستگاه‌های هفت‌گانه موسیقی  ایرانی است که برخی آن را جزء و متعلق به شور می‌دانند اما برخی دیگر با رد نظریه فوق شخصیت‌ جداگانه‌ای به آن می‌بخشند. نوا دستگاهی است با طمأنینه و با وقار و نصیحت آمیز که با آهنگی ملایم و متوسط که در موقع خستگی و فراغت ، شنیدن آن بسیار مطلوب است و معمولا آن را آواز خواب می‌گویند . نوا ناصحی است صبور، باتجربه، که با بیانی ماهرانه، نصایح دلپذیری را به مستمعین می‌دهد. اگر خواننده بتواند با انتخاب اشعار مناسب که غالبا عرفانی و فلسفی است در ناحیه بم صدا، با اجرای پخته و گرم، نوا را ارائه دهد تأثیر عجیبی در مستمع خواهد داشت. نوا حالت آرامش و سلامت نفس دارد و در عین نصیحت به صبوری، از ناملایمات زندگی هم شکایت می‌کند . دستگاه نوا نه‌تنها در مداحی کاربرد آن‌چنانی ندارد بلکه بین خوانندگان موسیقی نیز آن چنان جایگاهی نیافته است . کمتر خواننده‌ای به اجرای نوا پرداخته است و آن قدر که سه‌گاه، شور، ابو عطا و... میان خوانندگان و مادحین معمول و معروف است نوا آن چنان کاربرد ندارد. اما دانستن و اجرای آن گاهی واقات با شرایط فوق الذکر موجب تنوع خواهد شد .فراگیری نوا به دلیل فراز و فرودهایی گاها پیچیده و اجرای مشکل و نیاز به تسلط کامل خواننده به گوشه های  آن و سایر دستگاه‌ها آن چنان مورد تأکید نیست . اما یادگیری این دستگاه پس از دستگاه‌های قبلی می‌ تواند مفید  فایده واقع گردد. از گوشه‌های نوا می‌توان به 1ـ درامد 2ـ گردانیه 3ـ نغمه‌4ـ بیات راجع 5ـ عشاق 6ـ .......... 7ـ خجسته8ـ  نیشابورک 9ـ حسینی 10ـ عراق 11ـ رهاب 12ـ نیریز  13ـ تخت طاقدیس14ـ شاه ختایی اشاره کرد. برخی گوشه‌هایی نظیر گَوِشت، عشیران و بوسلیک را نیز متعلق به نوا دانسته‌اند. گوشه‌هایی پر کاربرد نوا در مداحی عبارتند از 1ـ در آمد 2ـ نغمه 3ـ بیات راجع 4ـ ......... 5ـ حسینی 6ـ عراق.

دستگاه راست پنجگاه:

این دستگاه از لحاظ شنیداری بسیار شبیه ماهور است و تنها اختلاف و تفاوت حالت ها مدگردی  آن‌ها است .راست پنج گاه دستگاهی است بسیار قدیمی که مناسبت اسم آن احتمالا به زمان ساسانیان می‌رسد راست پنج گاه حالت خاصی از خود ندارد و تنها بعضی گوشه‌های آن مخصوص خود اوست که در جای دیگر نواخته نمی‌شود . چون درراست پنج گاه ، تغییر مقام به سایر آوازها بسیار است هر قسمت آن حالت یکی از آوازها را نشان می‌دهد، به همین دلیل راست پنج‌گاه از سایر آوازها کامل تر است زیرا دارای تمام حالات و صفات آوازهای دیگر نیز هست. پس راست پنج‌گاه در حقیقت  مقام خاصی نیست و راهی است برای تمرین تغییر مقام به آوازهای دیگر. این دستگاه با شرایط گفته شده در دستگاه نوا کاربرد آن چنانی در مداحی ندارد و یادگیری آن برای مادحین الزامی نیست از گوشه‌های این دستگاه می‌توان به 1ـ در آمد 2ـ پروانه 3ـ نغمه 4ـ روح افزا 5ـ نیریز 6ـ پنج‌گاه سپهر7ـ عشاق 8ـ بیات عجم 9ـ نحیب حزین و فرود 10ـ طرز 11ـ لیلی و مجنون 12ـ راک هندی 13ـ راک عبدالله 14ـ راک کشمیر. برخی گوشه‌های زنگ شتر، بال کبوتر، مبرقع و ماوراءالنهر را نیز جزء راست پنج‌گاه دانسته‌اند. گوشه‌های این دستگاه برای استفاده در مداحی توصیه نمی‌شود.

دستگاه چهارگاه: 

دستگاه چهارگاه از نظر علمی مهمترین دستگاه موسیقی ملی ایرانی به شمار می‌آید چهارگاه نمونه کاملی از تمام حالات و صفات موسیقی ایرانی است ابتدای آن موقر و متین، مخالف آن شکوه آمیز و مویه و منصوری آن حزن انگیز است. چهارگاه مناعت طبع و متانت را مجسم می‌کند . چهارگاه از لحاظ ساختاری و گوشه‌ها بسیار نزدیک به سه گاه است اما در برخی موارد تفاوت‌های محسوس بین این دو دستگاه وجود دارد چهارگاه، در مداحی کاربرد مخصوص و منحصر به فردی دارد. این دستگاه مناسب اشعار حماسی و بیان رشادت و شجاعت های دلاور مردان دشت کربلا می‌باشند. این دستگاه پر استفاده‌ترین آواز بین تعزیه خوان‌ها و شبیه خوان‌ها می‌باشد. گوشه‌های مخالف منصوری و رجز و حصار غرور خاصی در اجرا متبلور می سازد. لازم به ذکر است این دستگاه در اشعار مراثی و مصائب اهل بیت به هیچ وجه کاربرد ندارد. مداح یا هنرجو با انتخاب اشعار مناسب و با آمادگی بالای صدای خویش می‌تواند با اجرای مناسب این دستگاه  تحسین مستمعین  را برانگیزد. ازگوشه‌های این دستگاه می‌توان از 1ـ در آمد 2ـ زابل 3ـ حصار 4ـ مخالف 5ـ مخالف به مغلوب 6ـ منصوری 7ـ حدی و پهلوی 8ـ رجز  و 9ـ مثنوی مخالف نام برد. برخی، گوشه‌هایی از قبیل کرشمه، نغمه، و بسته نگار را نیز جزء چهارگاه محسوب کرده‌اند. از گوشه‌های پر کاربرد در مداحی می‌توان به گوشه‌های 1ـ درآمد 2ـ حصار 3ـ مخالف 4ـ مغلوب 5ـ رجز 6ـ مثنوی اشاره کرد.

 

منابع و مآخذ:

1. نظری به موسیقی / خالقی، روح‌اله-تهران: انتشارات محور، 1378.

2-ردیف آوازهای ایرانی/لشکری ، منوچهر-تهران: انتشارات چنگ 1382

3-ردیف آوازی موسیقی سنتی ایران به روایت محمود کریمی/ مسعودیه ، محمدتقی- تهران:

موسسه فرهنگی –هنری ماهور1383

4. فصلنامه ماهور/ سال دوم، شماره 11، بهار 1380.

5. روزنامه جام جم/ ضمیمه 1981، شماره 138، اردیبهشت 1386.

6. سایت‌ها و منابع اینترنتی.

 

نویسنده مقاله: حسین رسولی

کارشناس امور اداری اداره کل تبلیغات اسلامی استان زنجان