آموزش مداحی (قسمت سوم)

آهنگ موسیقی

( معرفی دستگاه های ایرانی)(1)

1- سه گاه: دستگاه سه گاه از دستگاه های قدیمی  ایران بوده و به دلیل مهارتی که آذری ها در اجرای این دستگاه دارند بعضی تصور می کنند که این دستگاه مخصوص ترک هاست هر چند این دستگاه در میان اها لی آذربایجان و قفقاز متداول است .

سه گاه آوازی است بی نهایت غم انگیز و حزن آور، و مجموعه ای است از آه های ممتد وسوزان و ناله های غم انگیز وحزین. گوشه های دستگاه سه گاه حاکی از ناله های فراق و شکایت از جور معشوق است که برای بیان احساس غم و اندوه مناسب است ولی به امیدواری  می گراید . سه گاه یکی از دستگاه های پرکاربرد در مداحی نیز هست به طوری که مادحین خواه ناخواه در اکثر مجالس از این دستگاه استفاده می کنند . میدان عمل و ابتکار مداح در دستگاه سه گاه بسیار گسترده و وسیع می باشد و کاربردهای مختلفی از آن مستفاد  می گردد. . از این دستگاه بیشتر در خواندن اشعار حماسی که غم نهفته ای در ذات خود مکنون دارد استفاده می شود .گوشه مخالف که اوج بیان احساس عاشقانه و حزن آور است، در مداحی بسیار کاربرد دارد .من حیث المجموع  دستگاه جامع و مانعی است که برای یک مداح دانستن و اجرای آن از ضروریات است و به مادحین و هنر جویان عزیز توصیه می شود حتما در فراگیری آن نهایت سعی و تلاش را مصروف دارند.

از گوشه های این دستگاه می توان :به 1- درآمد 2- در آمد دوم و نوع دیگر 3- زابل  4- مویه 5- شکسته مویه 6- حصار 7- مخالف 8- مغلوب 9- مثنوی مخالف 10 حدی و پهلوی اشاره کرد .البته برخی به گوشه های دیگری نیز اشاره نموده اند که می توان  از زنگ شتر ، بسته نگار، حزین و ... نام برد . گوشه هایی که بیشتر در مداحی کاربرد دارد عبارت اند از 1- در آمد 2- زابل 3- مویه 4- مخالف. هنر جویان و مادحین گرامی می توانندبا مراجعه به محضر اساتید فن از طریق آموزش سینه به سینه در فراگیری این دستگاه و گوشه هایش بکوشند.

2.دستگاه همایون: همایون دستگاهی است با شکوه و آرام و در عین حال موثر و جذاب و دلربا و زیبا و موقر. همایون مجموعه ای است از احساسات لطیف عالی و روحانی که گاه شخص را متنبه می کند و گاه از سر کبر و غرور سخن می داند و گاه فریادی سخت از دل داغدار سر می کشد و با هر ناله ای اشک از دیده می فشاند ولی به زودی طرز کلام را عوض می کند وپند صبوری می دهد و سرشک از رخ مستمعین خود می شوید همایون چون دشتی ناله ای نمی کند بلکه چون تجربه دیدگان و زحمت کشیدگان تاب تحمل و شکیبایی دارد. دستگاه همایون به نغمه های غم انگیز همراه با غرور و وقار می تواند کاربرد فراوانی در مداحی داشته باشد. این دستگاه بیشتر در مرثیه خوانی و ذکر مصائب اهل بیت بروز و ظهور پیدا می کند که اگر با نغمه ها و الحان سوزناک همراه شود تإثیر گذاری فراوانی بر مخاطب خواهد داشت. البته خواندن دستگاه همایون اگر با عدم تسلط به گوشه ها همراه باشد و پیرامون مراحل ابتدایی دستگاه مانور داده می شود با نوعی یکنواختی مواجه خواهد شد که لازمه  آن فراگیری گوشه ها و تنوع بخشی در اجرا می باشد. گوشه های دستگاه همایون عبارتند از : 1- در آمد 2- چکاوک 3- لیلی و مجنون 4-شوشتری 5- طرز 6- نی داود 7- بیداد 8- بیات راجع 9- راز و نیاز 10- بختیاری و موا لف .البته برخی گوشه های دیگری را نیز جزء همایون دانسته اند  که عبارتند از : 1- موالیان 2- ابوالچپ 3- راوندی 4- می گلی 5- دناسری و...... و اما گوشه هایی که در مداحی بیشتر کاربرد دارد عبارتند از1:- در آمد 2- چکاوک 3- بیداد 4- شوشتری 5- بیات راجع وفرود

3- آواز بیات اصفهان:برخی این آواز را از متعلقات دستگاه همایون می دانند اما برخی دیگر شخصیتی مستقل برای این آواز قائلند. اصفهان از آوازهای قدیمی موسیقی ایرانی به شمار می آید که گاه شوخ و خوشحال و گاه محزون و غمگین، ولی در کل جذاب و دلرباست. ازشنیدن اصفهان انسان زیاد محزون و متاثر نمی شود و در صورتی که شاد و خوشحال هم نمی گردد.پس حالت آواز اصفهان حالتی در بین غم و شادی است. این آواز همانطور که اشاره شد حالتی بین غم و شادی دارد و در مداحی کاربرد چندانی ندارد مگر برای اشعار پند و اندرز یا شروع برنامه که در ابتدا ابیاتی در این آواز به عنوان مقدمه  می توان اجرا نمود اما نمی توان کل یک برنامه  را با این آواز اداره کرد. گوشی های آواز اصفهان عبارتند از :1. درآمد2. جامه دران 3-.بیات راجع، 4. سوز و گداز5-اوج6-. نغمه،7. گوشه ای در اصفهان،8. بیات شیراز، 9. مثنوی، 10. ساقی نامه و صوفی نامه.  اما طبق روال گذشته گوشه های 1. درآمد، 2. جامه داران، 3.بیات راجع، 4. نغمه، 5.ساقی نامه و صوفی نامه می توانند در مداحی بیشتر به چشم آیند. گرچه گوشه بیات راجع گوشه مهمان از آواز دشتی است اما در این آواز باید فرد قدرت و تسلط فرود به درآمد بعد از گوشه بیات راجع را داشته باشد.    

4-دستگاه ماهور: دستگاه ماهور، دستگاهی با طمانینه و وقارکه خواننده در موقع سراییدن این نغمات در صورتی که شعر مناسبی بخواند،ابهت و شوکت مخصوصی به این آواز می دهد. در بین  دستگاهها ماهور کمتر مورد توجه است و دستگاه شور و سه گاه بیشتر متداول ومرسوم  است. زیرا علاقه مردم بیشتر به موسیقی غم انگیز و حزن آوراست. اما شدت علاقه مردم به موسیقی حزن آور آن را مورد پسند قرار نداده بود. به نظر قدمادردستگاه ماهور احساس شجاعت، شادی، امیدواری و پیشرفت در زندگی قابل بیان است. در مدا حی دستگاه ماهور جایگاه ویژه ای در محافل جشن و مولودی خوانی دارد. این دستگاه با توجه ذات بشاش و سرور آور خود مناسب برای مجالس ولادت ائمه می باشد. از گوشه های دستگاه ماهور می توان به 1. در آمد 2.گشایش 3. راد 4. حصار 5. فیلی 6. شکسته 7. دلکش 8. نیشابورک 9.نیریز 10.مرادخانی 11 طوسی 12. نصیر خانی 13 خاوران 14. نحیب عراق 15. راک هندی 16. صفیر راک 17. راک عبدالله 18. راک کشمیر 19. ساقی نامه و صوفی نامه 20. مثنوی و... برخی از قدما گوشه هایی مانند 1. خسروانی 2. کرشمه 3. اصفهانک 4. بسته نگار و... را نیز جز ء ماهور می دانند . این دستگاه به جزء چند گوشه که مخصوص خودش است ترکیبی از گوشه های سایر دستگاه ها و آوازها می باشد. اما از گوشه های کاربردی در مداحی می توان به 1. در آمد  2. داد 3. فیلی 4. شکسته 5. دلکش 6. عراق 7.راک اشاره کرد.

 

منابع و مآخذ:

1. نظری به موسیقی / خالقی، روح‌اله-تهران: انتشارات محور، 1378.

2-ردیف آوازهای ایرانی/لشکری ، منوچهر-تهران: انتشارات چنگ 1382

3-ردیف آوازی موسیقی سنتی ایران به روایت محمود کریمی/ مسعودیه ، محمدتقی- تهران:

موسسه فرهنگی –هنری ماهور1383

4. فصلنامه ماهور/ سال دوم، شماره 11، بهار 1380.

5. روزنامه جام جم/ ضمیمه 1981، شماره 138، اردیبهشت 1386.

6. سایت‌ها و منابع اینترنتی.

 

نویسنده مقاله: حسین رسولی

کارشناس امور اداری اداره کل تبلیغات اسلامی استان زنجان