آموزش مداحی (قسمت دوم)

شعر واصول انتخاب اشعار

شعر و انتخاب صحیح آن در کنار موسیقی و آهنگ یکی از عواملی است که مداح را در راه پر فراز و نشیب ستایشگری اهلبیت (ع) یاری می رساند. اگر شخصی هر قدر هم به آهنگها و الحان مختلف تسلط داشته باشد و بتواند در زمینه های مختلف به اجرای آموخته های موسیقی خود بپردازد،اما این الحان دلنشین همراه با شعر مناسبی نباشد نمی تواند اثرگذاری آنچنانی داشته باشد. هر چند بحث تلفیق شعر و موسیقی از مراحل پیچیده ای است که در دوره های عالی موسیقی توسط اساتید بنام تدریس می شود و در مبحث جداگانه ای به شرح و تفضیل به آن پرداخته خواهد شد، اما هدف ارائه  موضوع در این مقال، ارائه اصول ابتدایی شعر و راههای انتخاب آن براساس موازین و معیارهای ادبی می باشد تا بتواند حرکت مادحین در مسیر ستایشگری اهلبیت را شتاب بیشتری بخشد. شعر و ادبیات که یکی از هنرهای هفتگانه است که  دارای زوایا، ابعاد و جنبه های مختلف و متنوعی می باشد و پرداختن به همه آنها از حوصله مستمعین خارج است، اما انگیزه نگارش این مقاله ، آشنایی ابتدایی با تعاریف و اصطلاحات و تسهیل فرایند انتخاب شعر برای مادحین می باشد.

نظم و شعر:

اگر هجاهای جملات به صورت منظم در ساختار کلام چیده شده باشند و بتوان نظمی را در تعداد و جایگاه هجاهای کلام القا کنند در آن صورت کلام ما منظوم خواهد بود. هر کلام آهنگین می تواند نظم باشد اما هر نظمی شعر نیست که با مشاهده و تامل در برخی اشعار می توان چنین نتیجه گیری نمود که بیشترین تعداد اشعار، در ابیات فارسی به صورت منظوم ارائه شده است.

نظم: هنگامی که برخی از کلمات به صورت منظم و با قاعده ای خاص به طور موزون کنار هم قرار گیرند تشکیل نظم را می دهند.

مثال:

ای نام تو بهترین سرآغاز                     بی نام تو نامه کی کنم باز

شعر: شعر کلامی است که احساس آدمی را همراه با تخیل و حسامیزی بیان می کند و نمود تجربه عاطفی و علائق درونی شاعر است که دیگران را به همراهی وا می دارد.

شعر فارسی عرصه عالی ترین تبلور ذوق و احساس و توانایی آدمی در آزادی از محدودیت ها و نشان دهنده قدرت بیان و یادآوری نغمه ها و زیبایی های ازلی است.

شعر می بایست تخیل و احساس شنونده را تحریک نموده و افکار او را به جهت های خاصی هدایت نماید. شعر با خصوصیاتی که گفته خواهد شد می تواند اثرگذاری فراوانی بر مخاطب داشته باشد. چنانکه مقام معظم رهبری می فرمایند زبان شعر رساترین زبانهاست. حال در این مقال به ادامه اصول ابتدایی انتخاب یک شعر مناسب برای استفاده در زمینه های کلی، بخصوص در مداحی می پردازیم.

اصول انتخاب شعر

اصول مقدماتی:

1- قافیه: به اعتقاد نیما، قافیه زنگ کلام است . آن قدر قافیه در ساختار شعر و سخن ادبی منظوم مهم است که تصور شعر بی قافیه دشوار به نظر می آید. قافیه کلمه ای است که در آخر 2 مصرع بیت اول و مصرعهای دوم بیتهای بعدی در شعر می آید که این کلمات دارای حرف های مشترک می باشد. مانند پنهان- احسان- سلطان که آن حرف روی مشترک در این کلمات است.

مثال:

مژده وصل تو کو کز سرجان برخیزم                          طایر قدسم و از دام جهان برخیزم

که در بیت بالا جان و جهان بعنوان قافیه آمده اند.

2- ردیف : کلمه یا کلماتی که در شعر بعد از قافیه می آید و هر 2 مصرع در بیت اول و در مصرعهای دوم بیتهای بعدی عیناً تکرار می شود(باتوجه به قالب شعر)

مثال:

خوشا دلی که مدام از پی نظر نرود         به هر درش که بخوانند بی خبر نرود

که  در بیت فوق نرود به عنوان ردیف و نظر و بی خبر بعنوان قافیه می باشند. شعری می تواند بدون ردیف باشد.مانند:

گر به تو افتدم نظر چهره به چهره رو به رو          شرح د هم غم تو را نکته به نکته مو به مو

اما شعری را نمی توان بدون قافیه متصور شد.

3- وزن: وزن نظم و تناسب خاصی است در اصوات شعر. علم عروض یکی از اقسام علوم ادبی است که موضوع آن بحث در وزن= (آهنگ) شعر است و در مورد چگونگی ایجاد و انواع وزن، صحت و سقم آن و برخی شگردهای مخصوص کلام منظوم است. انواع وزن شامل عددی، تکیه ای،کمی و نواختی می باشد که شرح این اوزان در این مجال نمی گنجد. بحث عروض پیچیدگی خاصی دارد که نیازی به شرح و تفسیر آن نیست اما شعر باید مطابق با یکی از اوزان شعر فارسی باشد اینک به ذکر نمونه هایی از اوزان شعر فارسی می پردازیم.

 

1-3 فعلاتُن فعلاتُن فعلاتُن فعلن

ای که مهجوری عشاق روا می داری             عاشقان راز بر خویش جدا می داری

2-3 مفاعلین مفاعلین فعولن

به صحرا بنگرم صحراتوبینم                         به دریا بنگرم دریاتوبینم

3-3 فاعلاتن فاعلاتن فاعلن

دل به یار بی وفای خویشتن                        دادم و دیدم سزای خویشتن

4- قالب اشعار

قالب شعر را می توان چهارچوب بیان شاعر دانست که به فراخور موضوع، مخاطب،درون مایه ،محتوا ،روایت، زمان و کاربرد ،از همدیگر قابل تمایز می باشد.. پس عوامل موضوع، مخاطب، زمان و مجال کاربرد و تناسب در ایجاد نوع و قالب اشعار نقشی اساسی دارد.

از قالبهای مشهور و متداول در اشعار فارسی می توان به مثنوی- قصیده- غزل- رباعی- دوبیتی- ترکیب بند- ترجیع بند و غیره اشاره کرد که هنرجویان عزیز می توانند جهت مطالعه بیشتر به کتابهای ادبی مرتبط با موضوع مراجعه نمایند.

اصول محتوایی

پس از انتخاب و تایید شعر از طریق اصول مقدماتی که شامل شکل و ظاهر اشعار می شود به بیان برخی معیارهای محتوایی انتخاب اشعار در مداحی می پردازیم.

1- برخورداری از آرایه های ادبی و صنایع بدیع

منظور از آرایه های ادبی، هنرها و تکنیکهایی است که با عث تبدیل سخن یا شعر به سخن ادبی و هنری می گردند. همانطور که بیان شد فرق اساسی نظم و شعر در ایجاد تخیل و حسامیزی است که ذهن مخاطب را درگیر مطالب مفهومی و معنایی نماید که آرایه های ادبی و صناعات شعری شاعر را در این مسیر یاری می نماید.

آرایه های ادبی شامل تشبیه- جناس- تشخیص- مجاز- تلمیح- ایهام- مراعات نظیر و غیره می باشد که برخورداری اشعار از این صنایع و لطایف احساس و تخیل شنونده را بر می انگیزاند و موجب اثرگذاری فراوان اشعار خواهد شد. استفاده مناسب و بجای این آرایه ها علاوه بر نزدیکی به مرز تخیل موجب غنای محتوایی اشعار نیز خواهد شد.

2-انتقال پیام و مفهوم سازی

این معیار به خصوص در انتخاب اشعار مداحی جایگاه ویژه ای دارد . مداح اهلبیت (ع) با توجه به رسالت سنگین خود و نقشی که در آشنایی مخاطب با معارف اهلبیت (ع) و آگاه سازی جامعه با جنبه های زندگی ائمه اطهار دارد باید این معیار را به طور جدی در انتخاب اشعار لحاظ نماید . صرف داشتن اصول ابتدایی و مقدماتی و برخورداری از آرایه های بدیع نمیتواند معیار مناسبی برای انتخاب اشعار مورد استفاده در مداحی باشد . اشعار کاربردی در مداحی باید مفاهیم و پیام هایی را در مورد زوایای پنهان و پیدای شخصیت ائمه معصومین و بزرگان دین به مخاطب خویش انتقال دهد . از جمله پیامهایی که مداحان در انتخاب و شاعران در نوشتن اشعار می توانند به جامعه منعکس نمایند عبارتند از حفظ حجاب- ظلم ستیزی- امر به معروف و نهی از منکر- جهاد در راه خدا- برپایی نماز- انجام واجبات و ترک محرمات اخلاق اسلامی و ... بدیهیست انتخاب اشعار داستانی با پایه محتوایی و مبنایی ضعیف با هدف برانگیزی احساسات و هیجانهای آنی و ذکر مطالب غیر ضرور، ستایشگر اهلبیت را در انتقال پیام و مفهوم سازی کمک شایانی نخواهد کرد.

3- مطابقت با احادیث ،روایات و مقاتل معتبر: مسلماً شعری که از معیارهای پیش گفته برخوردار باشد و در اوج زیبایی و در عین سلاست و بلاغت، با احادیث و روایات متداول اسلامی به نقل از چهارده معصوم(ع) و مقاتل معتبر شیعه مطابقت نداشته باشد شایستگی ارائه به مخاطب را نخواهد داشت. در این خصوص به مادحین عزیز توصیه می گردد کتابهایی که حاوی احادیث ائمه می باشند و مقاتل معتبر شیعه من جمله لهوف، مقتل مقرم- نفس المهموم- منتهی الامال و ... را مطالعه نموده و با شناخت بیشتری پای به عرصه انتخاب شعر بگذارند.

 در پایان به استحضار خوانندگان گرامی می رساند که اصول فوق به صورت مختصر و مجمل در حالت کلی با هدف ترسیم چهارچوبی برای شناخت  ارائه شد و در مقاله های بعدی به طور جداگانه مورد بحث و شرح وبسط ... قرار خواهند گرفت.

منابع وماخذ:

زینلی، محمدجواد .زبان و ادبیات فارسی. تهران: نشر نگاه دانش، 1388.

شمسیا، سیروس. آشنایی با عروض و قافیه . تهران: انتشارات بدیهه، 1374.

مرادی، عالیه .متون ادب فارسی و آئین نگارش .زنجان :انتشارات نارمک 1382.

 

نویسنده مقاله: حسین رسولی

کارشناس امور اداری اداره کل تبلیغات اسلامی استان زنجان