آموزش مداحی (قسمت چهارم)

آهنگ موسیقی ( معرفی دستگاه های ایرانی2)

 

1. دستگاه شور:

دستگاه شور معمول‌ترین دستگاه موسیقی ایرانی است که با ریشه ای  بسیار قدیمی از مبنای موسیقی‌های محلی و نواحی ایران به شمار می آید .دستگاه شور جذبه و لطف خاصی دارد ، بسیار شاعرانه و دلفریب است و از ملال و حزن درونی حکایت می‌کند .این مایه برای ابراز احساسات درونی مانند عشق و محبت عاطفه و ترحم و امثالهم بسیار مناسب است. این دستگاه نمونه کامل از احساسات و اخلاق ملی ما است که جلوه‌ای از وارستگی روح ایرانی را در معرض نمایش قرار می‌دهد. این دستگاه کاربردهای فراوانی در مداحی نیز دارد و در کنار دستگاه سه گاه یکی از پر استفاده‌ترین دستگاه‌ها در مداحی به شمار می‌آید این دستگاه با گستردگی و تنوع قابل توجه و گوناگونی ریتم‌های مختلف ،میدان عمل خواننده را وسیع‌تر می‌کند. این دستگاه ،دستگاه کاملی برای اداره کامل یک مجلس است و اگر مداح یا هنر جو بتواند با تسلط گوشه‌های مختلف این دستگاه را به ترتیب و منظم به اجرا در آورد علاوه بر اجرا و ارائه مطلوب داشته‌ها و اشعارش ،می‌تواند مانع از کسالت و خمودگی مستمع شود و در همه‌ی مراحل یک مجلس، شنونده و بیننده را در حالت سرزندگی و اشتیاق تا پایان اجرای برنامه حفظ نماید. دستگاه شور بیشتر با توجه به ذات حزن‌آور و غمناک خویش ( البته نه به اندازه دشتی)مناسب مصائب و مرثیه اهل بیت می‌باشد. و در مجالس جشن و مولودی خوانی کاربرد آنچنانی ندارد از گوشه‌های دستگاه شور می‌توان به 1ـ درآمد 2ـ کرشمه 3ـ درآمد نوع دیگر 4ـ رهاوی 5ـ اوج و شهناز 6ـ قرچه 7ـ رضوی و تحریر جواد خانی 8ـ بزرگ 9ـ دوبیتی 10ـ حسینی 11 زیرکش سلمک و حزین 12ـ گرایلی و 13ـ مثنوی اشاره کرد. برخی گوشه‌های دیگری نظیر نغمه، ملانازی، قجر و عزال را نیز جزء دستگاه شور دانسته‌اند. اما از گوشه‌های پرکاربرد در مداحی می‌توان به 1ـ درآمد 2ـ شهناز3ـ قرچه 4ـ رضوی 5ـ حسینی  و 6ـ  مثنوی اشاره کرد. فراگیری این دستگاه مانند دستگاه سه‌گاه از ضروریات مداحی است و به فراگیران عزیز توصیه می‌شود تلاش ویژه‌ای را در راه آموزش دستگاه شور مصروف دارند.

2. آواز ابوعطا

آواز ابوعطا یکی از نزدیکترین متعلقات دستگاه شور است ابوعطا آوازی است که بین اقشار مختلف رواج و شیوع دارد این آواز دارای لطف و زیبایی خاصی است در عین حالی که حالتش با شور آن چنان متفاوت  نیست اما دارای استقلال و شخصیت مجزایی می‌باشد و خوشایندی فراوانی نزد اهل نظر دارد. این آواز در مداحی مانند شور کاربردگسترده ای  دارد .گوشه‌های سوزناک و حزن آور و غم انگیز ابوعطا مناسب اشعار مرثیه و مصائب دل سوز اهل بیت می‌باشد. در کل آوازی است بزمی و سرشار از احساس و ذوق عالی که در صورت اجرای مطلوب اثرگذاری فراوانی  در روح و جان مستمع خواهد گذاشت.

از گوشه‌های آواز ابوعطا می‌توان 1ـ درآمد 2ـ سیخی 3ـ رامکلی 4ـ خسروشیرین 5ـ گوری 6ـ حجاز و اوج آن 7ـ چهار پاره یا چهارباغ  8ـ یتیمک 9ـ لیلی و مجنون اشاره کرد. برخی ازقدما  گوشه‌هایی مانند حزین ، بسته نگار، و غیره را نیز جزء آواز ابوعطا دانسته‌اند. اما از گوشه‌های پرکاربرد در مداحی می‌توان به 1ـ درآمد 2ـ گوری 3ـ  حجاز و اوج آن 4ـ چهارپارده 5ـ یتیمک اشاره کرد.

3. آواز بیات ترک 

اواز بیات ترک یکی دیگر از متعلقات دستگاه شور، که آوازی است یکنواخت و عامه پسند به طوری که اگر خواننده نتواند تنوع لازم را دراجرای آن به نمایش بگذارد شنونده به زودی از شنیدن آن خسته می‌شود. با وجود این اگر تغییر لازم دراجرای آن داده شود آن چنان بی‌حالت هم نیست و لطف مخصوصی دارد .این آواز نمونه کامل موسیقی یکنوخت ایرانی است که از این حیث در میان سایر آوازها نظیر و نمونه‌ای ندارد. برخی خواسته‌اند با تغییر نام آن به بیات زند موجبات جدایی این آواز از آذری‌ها شوند در حالی که در چند ساله اخیر به جرأت می‌توان ادعا کرد آواز بیات ترک با اذان مرحوم مؤذن زاده اردبیلی شکوه و جلوه‌ی دیگری یافته است و نشان از عمق ارتباط این آواز با روحیات مردم ترک زبان دارد. این آواز همان‌طور که گفته شد حالتی یکنواخت و خسته کننده دارد و در اجرای برنامه جای مانور زیادی ندارد اما شنیدن آن برای مستمع خالی از لطف نیست. از گوشه‌های آواز بیات ترک می‌توان به 1ـ درآمد  2ـ دوگاه 3ـ روح الارواح 4ـ جامه‌دران 5ـ فیلی 6ـ شکسته 7ـ قطار 8ـ شهابی 9ـ مهربانی 10ـ  مثنوی اشاره کرد عده‌ای نیز گوشه‌هایی مانند گوشه دشتی، پرپرستو و... را به این آواز اضافه  کرده‌اند .اما از گوشه‌های پرکاربرد در مداحی می‌توان به 1ـ درآمد 2ـ  جامه‌دران 3ـ شکسته 4ـ سلمک و قرچه   ( از گوشه‌های شور) و فرود 5ـ مثنوی اشاره کرد.

4. آواز دشتی

دشتی یکی از زیباترین متعلقات شور و آوازی است غم انگیز حزین و دردناک ولی در عین حال لطیف و ظریف است این آواز در میان اهالی دشت‌های خرم و نقاط خوش آب و هوا از دشتستان فارس تا گیلکی گیلان و مازندران جایگاهی مخصوص دارد این آواز گرچه غم انگیز و محزون است ولی سادگی و بی آلایشی و عدم تکلف ، لطف و زیبایی و رعنایی خاصی  به آن داده است و ذات غم انگیز آن شنونده را در اشک حسرت و ندامت غرق می‌کند. این آواز در مداحی نیز جایگاه ویژه‌ای دارد و کاملا مناسب و شایسته مراثی اشعار زبان‌حال است که به خصوص در وقایع حادثه کربلا نمود بیشتری پیدا  می‌کند. از گوشه‌های آواز دشتی می‌توان به 1ـ درآمد، 2ـ اوج یا عشاق 3ـ گیلکی 4ـ بیدکانی 5ـ چوپانی 6ـ دشتستانی 7ـ غم انگیز 8ـ دیلمان 9ـ مثنوی اشاره نمود. البته برخی گوشه‌های به نام‌های کوچه‌باغی، سارنگ و بیات کرد را از متعلقات دشتی می‌دانند . در مداحی گوشه‌های 1ـ درآمد 2ـ عشاق 3ـ قرچه 4ـ دشتستانی  5 وـ غم انگیز بیشتر کاربرد دارد.

 

5. آواز افشاری:

افشاری آوازی است مغموم و دردناک که از داستان هجران و فراق سخن می‌راند این آواز در حالت کلی برای نشان دادن حالاتی مانند ناله‌های جان‌سوز هجران و شکایت از بی‌وفایی یاران و اظهار درد و اندوه درونی و ناامیدی‌ها و ناکامی‌ها و اظهار تأثر و تالم از رنج‌ها و آلام زندگی بسیار مناسب است این آواز در مداحی‌ها کاربردهای متفاوتی دارد به طوری که در قسمت‌های ابتدایی حکایت از غم و اندوه دارد و جهت اشعار مراثی و مصائب اهل بیت مناسب می‌باشد اما در اواسط دستگاه حالتی شورانگیز به خود می‌گیرد و مناسب اشعار حماسی و شجاعت در میدان  جنگ می‌باشد. در حالت کلی می‌توان این آواز را جهت بیان حماسه یاران سیدالشهدا و خود آن حضرت استفاده کرد و آن ظرفیت و وسعت عمل را دارد که بتواند در طول یک مجلس کاربرد مفید داشته باشد از گوشه‌های این آواز می‌توان به 1ـ درآمد 2ـ جامه دران 3ـ حصار 4ـ عراق 5ـ  قرایی 6ـ سپهر 7ـ نحیب  8ـ حزین 9ـ رهاب 10ـ یتیمک  11ـ صدری  و 12ـ مثنوی اشاره نمود. اما گوشه‌های مفید در مداحی عبارتند از 1ـ درآمد 2ـ جامه دران 3ـ عراق 4ـ سپهر 5ـ یتیمک 6ـ مثنوی.(که نمونه بارز آن اجرای استادمحمدرضا شجریان با شعراین دهان بستی دهانی باز شد می باشد.

دستگاه نوا:

نوا یکی از دستگاه‌های هفت‌گانه موسیقی  ایرانی است که برخی آن را جزء و متعلق به شور می‌دانند اما برخی دیگر با رد نظریه فوق شخصیت‌ جداگانه‌ای به آن می‌بخشند. نوا دستگاهی است با طمأنینه و با وقار و نصیحت آمیز که با آهنگی ملایم و متوسط که در موقع خستگی و فراغت ، شنیدن آن بسیار مطلوب است و معمولا آن را آواز خواب می‌گویند . نوا ناصحی است صبور، باتجربه، که با بیانی ماهرانه، نصایح دلپذیری را به مستمعین می‌دهد. اگر خواننده بتواند با انتخاب اشعار مناسب که غالبا عرفانی و فلسفی است در ناحیه بم صدا، با اجرای پخته و گرم، نوا را ارائه دهد تأثیر عجیبی در مستمع خواهد داشت. نوا حالت آرامش و سلامت نفس دارد و در عین نصیحت به صبوری، از ناملایمات زندگی هم شکایت می‌کند . دستگاه نوا نه‌تنها در مداحی کاربرد آن‌چنانی ندارد بلکه بین خوانندگان موسیقی نیز آن چنان جایگاهی نیافته است . کمتر خواننده‌ای به اجرای نوا پرداخته است و آن قدر که سه‌گاه، شور، ابو عطا و... میان خوانندگان و مادحین معمول و معروف است نوا آن چنان کاربرد ندارد. اما دانستن و اجرای آن گاهی واقات با شرایط فوق الذکر موجب تنوع خواهد شد .فراگیری نوا به دلیل فراز و فرودهایی گاها پیچیده و اجرای مشکل و نیاز به تسلط کامل خواننده به گوشه های  آن و سایر دستگاه‌ها آن چنان مورد تأکید نیست . اما یادگیری این دستگاه پس از دستگاه‌های قبلی می‌ تواند مفید  فایده واقع گردد. از گوشه‌های نوا می‌توان به 1ـ درامد 2ـ گردانیه 3ـ نغمه‌4ـ بیات راجع 5ـ عشاق 6ـ .......... 7ـ خجسته8ـ  نیشابورک 9ـ حسینی 10ـ عراق 11ـ رهاب 12ـ نیریز  13ـ تخت طاقدیس14ـ شاه ختایی اشاره کرد. برخی گوشه‌هایی نظیر گَوِشت، عشیران و بوسلیک را نیز متعلق به نوا دانسته‌اند. گوشه‌هایی پر کاربرد نوا در مداحی عبارتند از 1ـ در آمد 2ـ نغمه 3ـ بیات راجع 4ـ ......... 5ـ حسینی 6ـ عراق.

دستگاه راست پنجگاه:

این دستگاه از لحاظ شنیداری بسیار شبیه ماهور است و تنها اختلاف و تفاوت حالت ها مدگردی  آن‌ها است .راست پنج گاه دستگاهی است بسیار قدیمی که مناسبت اسم آن احتمالا به زمان ساسانیان می‌رسد راست پنج گاه حالت خاصی از خود ندارد و تنها بعضی گوشه‌های آن مخصوص خود اوست که در جای دیگر نواخته نمی‌شود . چون درراست پنج گاه ، تغییر مقام به سایر آوازها بسیار است هر قسمت آن حالت یکی از آوازها را نشان می‌دهد، به همین دلیل راست پنج‌گاه از سایر آوازها کامل تر است زیرا دارای تمام حالات و صفات آوازهای دیگر نیز هست. پس راست پنج‌گاه در حقیقت  مقام خاصی نیست و راهی است برای تمرین تغییر مقام به آوازهای دیگر. این دستگاه با شرایط گفته شده در دستگاه نوا کاربرد آن چنانی در مداحی ندارد و یادگیری آن برای مادحین الزامی نیست از گوشه‌های این دستگاه می‌توان به 1ـ در آمد 2ـ پروانه 3ـ نغمه 4ـ روح افزا 5ـ نیریز 6ـ پنج‌گاه سپهر7ـ عشاق 8ـ بیات عجم 9ـ نحیب حزین و فرود 10ـ طرز 11ـ لیلی و مجنون 12ـ راک هندی 13ـ راک عبدالله 14ـ راک کشمیر. برخی گوشه‌های زنگ شتر، بال کبوتر، مبرقع و ماوراءالنهر را نیز جزء راست پنج‌گاه دانسته‌اند. گوشه‌های این دستگاه برای استفاده در مداحی توصیه نمی‌شود.

دستگاه چهارگاه: 

دستگاه چهارگاه از نظر علمی مهمترین دستگاه موسیقی ملی ایرانی به شمار می‌آید چهارگاه نمونه کاملی از تمام حالات و صفات موسیقی ایرانی است ابتدای آن موقر و متین، مخالف آن شکوه آمیز و مویه و منصوری آن حزن انگیز است. چهارگاه مناعت طبع و متانت را مجسم می‌کند . چهارگاه از لحاظ ساختاری و گوشه‌ها بسیار نزدیک به سه گاه است اما در برخی موارد تفاوت‌های محسوس بین این دو دستگاه وجود دارد چهارگاه، در مداحی کاربرد مخصوص و منحصر به فردی دارد. این دستگاه مناسب اشعار حماسی و بیان رشادت و شجاعت های دلاور مردان دشت کربلا می‌باشند. این دستگاه پر استفاده‌ترین آواز بین تعزیه خوان‌ها و شبیه خوان‌ها می‌باشد. گوشه‌های مخالف منصوری و رجز و حصار غرور خاصی در اجرا متبلور می سازد. لازم به ذکر است این دستگاه در اشعار مراثی و مصائب اهل بیت به هیچ وجه کاربرد ندارد. مداح یا هنرجو با انتخاب اشعار مناسب و با آمادگی بالای صدای خویش می‌تواند با اجرای مناسب این دستگاه  تحسین مستمعین  را برانگیزد. ازگوشه‌های این دستگاه می‌توان از 1ـ در آمد 2ـ زابل 3ـ حصار 4ـ مخالف 5ـ مخالف به مغلوب 6ـ منصوری 7ـ حدی و پهلوی 8ـ رجز  و 9ـ مثنوی مخالف نام برد. برخی، گوشه‌هایی از قبیل کرشمه، نغمه، و بسته نگار را نیز جزء چهارگاه محسوب کرده‌اند. از گوشه‌های پر کاربرد در مداحی می‌توان به گوشه‌های 1ـ درآمد 2ـ حصار 3ـ مخالف 4ـ مغلوب 5ـ رجز 6ـ مثنوی اشاره کرد.

 

منابع و مآخذ:

1. نظری به موسیقی / خالقی، روح‌اله-تهران: انتشارات محور، 1378.

2-ردیف آوازهای ایرانی/لشکری ، منوچهر-تهران: انتشارات چنگ 1382

3-ردیف آوازی موسیقی سنتی ایران به روایت محمود کریمی/ مسعودیه ، محمدتقی- تهران:

موسسه فرهنگی –هنری ماهور1383

4. فصلنامه ماهور/ سال دوم، شماره 11، بهار 1380.

5. روزنامه جام جم/ ضمیمه 1981، شماره 138، اردیبهشت 1386.

6. سایت‌ها و منابع اینترنتی.

 

نویسنده مقاله: حسین رسولی

کارشناس امور اداری اداره کل تبلیغات اسلامی استان زنجان